Narcyzm w miejscu pracy – jak go rozpoznać i radzić sobie z jego wpływem?

Narcyzm w środowisku zawodowym to zjawisko, które może przynieść zarówno korzyści, jak i wyzwania. Według niektórych badań obserwuje się wzrost odsetka osób spełniających kryteria narcystycznego zaburzenia osobowości w populacji zachodniej (ok. 6,2%) i stanowi nawet 1-2% populacji ogólnej (badania m.in. Jean M Twenge i in., Menon, Sharland). W kontekście zawodowym, zwłaszcza w branżach takich jak IT czy zarządzanie, odsetek ten może być znacznie wyższy, co wiąże się z większymi ambicjami i rywalizacją o uznanie.

Osoby z narcystycznymi cechami potrafią być wizjonerskie, dynamiczne, innowacyjne i szybko uczące się, ale ich brak empatii i nadmierne skupienie na sobie mogą prowadzić do destrukcyjnego wpływu na zespół.

W tym tekście zebrałam dostępną wiedzę psychologiczną oraz dzielę się swoimi doświadczeniami z pozycji HRBP na temat:

• zjawiska i definicji narcyzmu w miejscu pracy, 
• czym jest narcyzm,
• jak rozpoznać zachowania narcystyczne po sposobie komunikacji i współpracy, 
• jak sobie z tym zjawiskiem poradzić na poziomie kultury organizacyjnej i przy wsparciu się badaniem mocnych stron Gallupa
• czy zachowania narcystyczne to tylko samo zło?
• polecajki – literatura, filmy i podcasty, które mogą pomóc w dalszym pogłębianiu wiedzy. 

Im lepiej zrozumiesz postawy narcystyczne, tym lepiej sobie z nimi poradzisz.  

Czym jest narcyzm? Definicja i główne objawy zaburzenia

Narcyzm to zaburzenie osobowości charakteryzujące się nadmiernym skupieniem na sobie, brakiem empatii i silną potrzebą ciągłego potwierdzania własnej wartości.

Kluczowe cechy narcyzmu:

• Samouwielbienie –  Narcyzi postrzegają siebie jako wyjątkowych, wyższych od innych, oczekując stałego podziwu.
• Brak empatii – Osoby narcystyczne mają poważne trudności w rozumieniu i dostrzeganiu uczuć oraz potrzeb innych osób.
• Manipulacja – Inni ludzie traktowani są instrumentalnie, używani są do zaspokajania własnych potrzeb osób narcystycznych.
• Niestabilna samoocena – Mimo pozornej pewności siebie, narcyzi są bardzo wrażliwi na krytykę.

Narcyzm, w wielkim skrócie, charakteryzuje się:

• Nadmiernym poczuciem własnej wartości,
• Silną potrzebą podziwu,
• Trudnościami w budowaniu empatii.

Narcyzm może być ukryty, pasywny i pasywno-agresywny. We współpracy może przybierać różne formy – od autorytarnego przywództwa po subtelną manipulację.

W skrajnych przypadkach, około 1-2% populacji globalnej spełnia kryteria narcystycznego zaburzenia osobowości (NPD), ale wiele osób wykazuje cechy narcystyczne w mniejszym nasileniu lub korzysta z nich w sposób świadomy i pozytywny, mając pod kontrolą własne “ciemne strony”… 

Wpływ narcystycznych postaw na organizacje

Narcystyczne osobowości mogą wpływać na dynamikę zespołów, relacje międzyludzkie oraz ogólną atmosferę w miejscu pracy. Z mojego doświadczenia wynika, że:

• Wysoki odsetek liderów i liderek wykazuje cechy narcystyczne, co może prowadzić do toksycznego środowiska pracy. Mogą być oni charyzmatyczni i skuteczni w krótkim okresie, jednak ich styl zarządzania często prowadzi do wypalenia zawodowego osób współpracujących z nimi w dłuższej perspektywie.
• Narcystyczne osoby pracownicze często dążą do dominacji i uznania, co może skutkować konfliktami z innymi członkami zespołu i zbyt dużym skupieniu na emocjach vs. zadaniach. Może dochodzić więc do braku współpracy i wzmożonej rywalizacji zamiast zespołowego działania. Będzie to miało wpływ na kulturę organizacyjną i ogólną efektywność pracy oraz retencję w poszczególnych zespołach.

Jak osoba narcystyczna komunikuje się z zespołem jako lider(ka)?

Osoba narcystyczna na stanowisku liderskim często dąży do bycia w centrum uwagi. Komunikacja z zespołem może być:

• Autorytarna – narcyz lider często podejmuje decyzje samodzielnie, ignorując opinie zespołu. Lubi być jedyną osobą „znającą odpowiedzi”.
• Przepełniona pochwałami wobec siebie – lider narcyz lubi podkreślać swoje osiągnięcia i oczekuje nieustannego podziwu.
• Krytyczna i protekcjonalna – zamiast wspierać zespół, może obniżać morale, podkreślając błędy innych i zestawiając je ze swoimi „doskonałymi” kompetencjami.

Przykład: Lider/ka narcystyczny/a może powiedzieć:

„Nie wiem, jak wy byście sobie poradzili bez moich wskazówek – moja wizja jest kluczowa, by ten projekt miał sens.”

Jaki jest wpływ osoby narcystycznej na zespół jako członka / członkini zespołu?

Narcyzm w pracy zespołowej objawia się w różnych formach:

• Dominacja w dyskusjach – osoba narcystyczna często zagarnia czas spotkań, skupiając się na swoich pomysłach.
• Konflikty interpersonalne – narcyzi nie tolerują krytyki, co prowadzi do napięć z kolegami i koleżankami z pracy.
• Manipulacja i rywalizacja – mogą tworzyć sytuacje, w których inni członkowie zespołu czują się niedoceniani, by samemu błyszczeć w oczach przełożonych.

Przykład: Podczas spotkania narcystyczny członek zespołu może powiedzieć:
„Szczerze mówiąc, bez mojego wkładu ten projekt nie wyglądałby tak dobrze – chyba nikt inny nie widział tego problemu, jak ja.”

Jak radzić sobie z narcyzmem w miejscu pracy?

Jeśli osoba narcystyczna jest osobą na stanowisku liderskim:

1. Ustal jasne granice – nie pozwalaj na manipulację.
2. Zachowaj profesjonalizm – unikaj emocjonalnych reakcji na krytykę, postaraj się nie brać jej do siebie osobiście.
3. Konsultuj decyzje z innymi – równoważ wpływ narcystycznego lidera, angażując zespół w proces decyzyjny.

Jeśli osoba narcystyczna jest częścią zespołu:

1. Nie wdawaj się w rywalizację – pamiętaj, że narcyz może widzieć współpracę jako grę o wyższość.
2. Zachowaj dystans emocjonalny – nie próbuj zmieniać narcystycznego zachowania, skup się na swoich obowiązkach.
3. Dokumentuj interakcje – w przypadku konfliktów ważne jest, by mieć jasne zapisy działań i wypowiedzi.

Test na narcyzm. Jak rozpoznać osobę narcystyczną w komunikacji?

W codziennej rozmowie osoba narcystyczna zdradza się poprzez:

1. Egocentryzm – rozmowa szybko zmienia temat na ich sukcesy, ich przeżycia lub opinie.
2. Nadmierne podkreślanie własnych osiągnięć – często używają sformułowań takich jak „Tylko ja mogłem/mogła to zrobić”.
3. Brak empatii – trudno im wykazać zrozumienie dla problemów innych, co często objawia się ignorowaniem emocji rozmówcy.
4. Test na poczucie własnej wartości wychodzi jej z bardzo wysokim wynikiem. Patrz tekst o poczuciu wartości. 

Znane osoby z biznesu, oskarżane publicznie o zachowania narcystyczne

Narcyzm jest tematem analiz wielu postaci świata biznesu. Choć nie każda z nich została oficjalnie zdiagnozowana, wiele zachowań sugeruje narcystyczne cechy.

1. Elon Musk – Wypowiedzi CEO Tesli i SpaceX często wskazują na wysoką samoocenę oraz pewność co do własnych możliwości. Często mówi o swoich pomysłach jako przełomowych dla ludzkości, co z jednej strony inspiruje, z drugiej zaś może być postrzegane jako przejaw egocentryzmu.
   • Gallup Talenty: Prawdopodobne talenty to Futuristic (wizjoner), Command (charyzmatyczny przywódca), Self-Assurance (wiara w swoje decyzje).
2. Steve Jobs – Były lider Apple był znany z niezwykłej pewności siebie i perfekcjonizmu, często ignorując opinie zespołu, jeśli nie zgadzały się z jego wizją. Jobs bywał surowy i krytyczny, co odbierano jako brak empatii.
   • Gallup Talenty: Możliwe talenty to Ideation (innowacyjność), Activator (inicjowanie działań), Significance (pragnienie wywierania wpływu).
3. Donald Trump – Jako były prezydent USA i przedsiębiorca, Trump wielokrotnie wyrażał swoje poczucie wielkości w wypowiedziach, podkreślając osobiste zasługi w sukcesach zawodowych i politycznych.
   • Gallup Talenty: Prawdopodobne talenty to Competition (rywalizacja), Maximizer (dążenie do doskonałości), Significance.

Jak kultura kraju i kontekst wpływają na narcyzm?

Niektóre cechy kulturowe mogą sprzyjać wyższemu poziomowi narcyzmu w społeczeństwach, także tych firmowych:

• Indywidualizm: Kultury, które promują osobiste osiągnięcia i autonomię (np. USA, Kanada, Australia).
• Rywalizacja: Kraje o wysokim poziomie rywalizacji w edukacji i pracy (np. Japonia, Chiny).
• Hierarchia i koncentracja władzy wspierają autorytarne wzorce (Rosja).
• Kult jednostki: Kultury, które gloryfikują wybitnych liderów i celebrytów (USA).
• Medialna narracja sukcesu: Kraje, w których media i kultura popularna promują „sukces za wszelką cenę”.

Kultury o niższym poziomie narcyzmu

Kraje o silnym kolektywizmie, takie jak Norwegia, Szwecja czy inne państwa skandynawskie, promują równość, współpracę i empatię, co może przeciwdziałać rozwojowi cech narcystycznych. W kulturach tych liderzy często unikają nadmiernego eksponowania siebie, skupiając się na zespole.

Czy zmiana osobowości narcystycznej jest możliwa? 

Zmiana zachowań narcystycznych nie zawsze jest możliwa w pełni do zmiany – zwłaszcza jeśli osoba nie jest gotowa na autorefleksję. Niemniej jednak w odpowiednim środowisku pracy można nauczyć takich ludzi większej inkluzywności i szacunku wobec innych.

Kluczem jest konsekwentne działanie wspierające rozwój umiejętności interpersonalnych i komunikacyjnych, a jednocześnie ochrona zespołu przed destrukcyjnym wpływem narcyzmu. Tu kluczowa rola osoby zarządzającej. Osoba z zachowaniami narcystycznymi musi otrzymać jasny i konsekwentny przekaz, że zmiana zachowań i rozwój kompetencji społecznych i liderskich jest tak samo ważna, jak sukcesy zawodowe – może bardzo pomóc.  

Sukces więc zależy od otwartości osoby narcystycznej na przyjęcie feedbacku, świadoma praca nad zmianą własnych zachowań oraz wsparcie, jakie otrzymuje od organizacji oraz liderów i liderek.

Czy cechy narcystyczne są tylko negatywne?

Wiele cech narcystycznych, takich jak pewność siebie, charyzma czy wizjonerskie myślenie (czyli w rozumieniu mocnych stron Gallupa: połączenie talentów z domeny Influencingu ze strategicznym myśleniem), są pozytywne w kontekście biznesowym i ludzkim, jeśli są zrównoważone empatią i zdolnością do budowania relacji. Kluczowe jest więc, aby “ciemna strona” zachowań nie dominowała i prowadziła do toksycznej atmosfery pracy oraz ignorancji wobec dobra zespołu, różnorodności i kompetencji społecznych.

Uwaga: Instytut Gallupa swoim badaniem mocnych stron nie jest narzędziem do diagnozowania stanów psychicznych. Powyższe połączenie talentów z narcyzmem jest jedynie wynikiem mojej kilkuletniej pracy mentoringowej i strategicznego HRPB. 

Jak Gallup i kultura DEI pomagają w zminimalizowaniu efektów ubocznych narcyzmu?

Świadome rozwijanie kultury organizacyjnej opartej na DEI (Diversity, Equity, Inclusion) jest kluczem do rozwijania biznesu innowacyjnego, który może przyciągać osoby narcystyczne, bo tamże mogą rozwijać swoje mocne strony i osiągać sukcesy.

Kultura DEI, wspierana przez liderów i liderki!!, kładzie nacisk i nie odpuszcza ludziom pracy nad swoimi “ciemnymi” stronami osobowości w obszarze współpracy multidyscyplinarnej. Ważnym elementem rozwoju kultury organizacji będzie m.in. edukacja i rozwój w kierunku kultury feedbacku, komunikacji NVC i samoświadomości swoich mocnych i słabych stron oraz różnorodności talentów w zespole.

Ja w swojej pracy HRPB, oprócz ww. składowych kultury organizacji, opieram się bardzo na metodologii badania mocnych stron CliftonStrengths Instytutu Gallupa. W czym to pomaga?

• Uświadamia i pomaga rozwijać talenty i mocne strony. Każda osoba, także ta z narcystycznymi cechami, ma unikalne talenty, które można rozwijać w sposób sprzyjający zespołowi. Przykłady talentów (Gallupa) mogących mieć związek z zachowaniami narcystycznymi (np. warto sprawdzić pozycję talentów Command, Self-Assurance, Competition, Significance zwykle w połączeniu z talentami strategicznego myślenia Futuristic, Ideation, Learner). Oddziaływanie tych talentów może być odpowiednio kierowane ku wsparciu decyzyjności, odważnych i innowacyjnych decyzji, skuteczności w trudnych sytuacjach, podejmowaniu ryzykownych czy trudnych działań. Te talenty dają moc sprawdzą, w nich głęboko zakorzenione jest przekonanie “Uda się”, “Będzie dobrze”, “Biorę odpowiedzialność za moje decyzje te złe i te dobre”, “Jak dzisiaj nie wiem, to jutro będę wiedzieć – proste.” Jednak nieuświadomione niekompetencje tych talentów lub ich niska / wysoka pozycja w wyniku badania – mogą wspierać zachowania narcystyczne i utrudniać przyjęcie feedbacku i wdrożenie zmian w tym obszarze …
• Zwiększanie samoświadomości. Narzędzie CliftonStrengths Gallupa pozwala pracownikom lepiej zrozumieć swoje zachowania, motywacje i wpływ na innych oraz talenty innych osób i wpływ na nas. Tym warto i trzeba zarządzać na poziomie samoświadomości, komunikacji i pracy ze stresem.
• Wspieranie inkluzywności. Tworzenie środowiska, w którym każdy głos jest ważny, pomaga przeciwdziałać dominującym wzorcom narcyzmu. Im bardziej otwarta i dwustronna komunikacja, tym trudniej ukryć fakty o manimulacji czy stresie wywołanym nieefektywną współpracą.
• Wyrabianie nawyków komunikacji inkluzywnej, opartej o szacunku potrzeb własnych ORAZ drugiej osoby i jasnego komunikowania oczekiwań. Rozumienie wagi słów i praca nad odpowiednim ich doborem, wspiera komunikację w kierunku win-win. I tu dobra wiadomość – komunikacja jest wyuczalna. Jeśli więc nawet na poziomie sposobu myślenia trudno wywołać zmianę, to nawyki komunikacyjne można wpoić, nauczyć się na pamięć i stosować w pracy, co na pewno zostanie odczuwalnie zauważone jako dobra zmiana.  

Strategie rozwoju inkluzywności i empatii u osoby narcystycznej

1. Kształtowanie samoświadomości
   Osoba narcystyczna często nie dostrzega, jak jego/jej zachowanie wpływa na innych. Regularne informacje zwrotne, najlepiej w konstruktywny sposób, mogą pomóc takiej osobie zrozumieć perspektywę innych.
   • Jak to zrobić?: „Twoje pomysły są naprawdę cenne, ale zauważył@m, że kiedy przerywasz innym, zespół czuje się mniej zaangażowany. Może spróbujemy dać każdemu więcej przestrzeni na wypowiedzi?”
2. Wspieranie pracy zespołowej
   Osoby narcystyczne często wolą działać indywidualnie, aby zyskać uznanie. “Zmuszając” ich do współpracy w zespole, można pomóc im dostrzec wartość różnorodnych perspektyw.
   • Jak to zrobić?: Organizowanie zadań grupowych, gdzie sukces zależy od wkładu wszystkich, a liderzy podkreślają wagę wspólnego wysiłku.
3. Nauka aktywnego słuchania
   Osoby narcystyczne często ignorują potrzeby i opinie innych. Można ich tego oduczyć, ucząc aktywnego słuchania i zadawania pytań.
   • Jak to zrobić?: Warsztaty z komunikacji, w których kluczowe jest słuchanie, parafrazowanie i wyciąganie wniosków z wypowiedzi innych osób.
4. Promowanie empatii przez modelowanie zachowań
   Liderzy/ki i społeczność pracownicza może pokazywać, jak wygląda empatia w praktyce, aby osoba narcystyczna mogła ją naśladować.
   • Jak to zrobić?: Używanie empatycznych zwrotów w rozmowach, np. „Widzę, że masz trudny dzień, jak mogę pomóc?” – narcyz może zacząć powielać takie schematy.
5. Motywowanie do rozwoju osobistego
   Osoby narcystyczne często lubią osiągać cele i poprawiać swoje umiejętności. Można wykorzystać tę cechę, proponując im szkolenia z zakresu przywództwa inkluzywnego lub inteligencji emocjonalnej.
   • Jak to zrobić?: Proponując szkolenia z jasno określonymi korzyściami, np. „To szkolenie pomoże Ci jeszcze lepiej zarządzać zespołem i podkreśli Twoje atuty jako lidera.”
6. Ustalanie jasnych granic
   Ważne jest, aby nie pozwalać osobie narcystycznej na manipulację lub dominację. Ustalanie granic w sposób spokojny, ale stanowczy, pomaga zachować zdrową równowagę.
   • Jak to zrobić?: „Rozumiem, że masz swoje zdanie, ale teraz chcemy dać innym czas na podzielenie się swoimi pomysłami.”

Czy zmiana zawsze się uda?

Zmiana osoby narcystycznej w miejscu pracy jest możliwa, ale wymaga czasu, odpowiednich strategii oraz zaangażowania ze strony liderów/ek, regularnego feedbacku oraz działań zespołu People & Culture i konsekwentnie wdrażanej kultury DEI. 

Ważne jest zrozumienie, że narcyzm to często mechanizm obronny, wynikający z głęboko zakorzenionych potrzeb uznania i akceptacji. Dlatego zamiast prób całkowitej „zmiany” osobowości, bardziej realistyczne jest nauczenie takiej osoby inkluzywności i empatii poprzez świadome działania.

Kluczem jest konsekwentne działanie, wspierające rozwój umiejętności interpersonalnych, a jednocześnie ochrona zespołu przed destrukcyjnym wpływem narcyzmu.

Ostatecznie sukces zależy od otwartości osoby narcystycznej na zmiany oraz wsparcia, jakie otrzymuje od organizacji i liderów/ek.

Narcyzm w miejscu pracy – z mojego doświadczenia.

Narcyzm “zamieciony pod dywan” w miejscu pracy może być dużym wyzwaniem i mieć bardzo złe skutki biznesowe w dalszej perspektywie na ludzi i ich zaangażowanie, motywację do uczenia się i eksperymentowania nowych rozwiązań, czyli na wdrażanie innowacyjności w firmie i dążenie do efektywności pracy. Oczywiście, tu warto spojrzeć na dłuższą perspektywę czasu, bo zachowania narcystyczne są manipulacyjne i mają swoje różne fazy zwrotu akcji, stąd zwykle to nie jest prosty i krótki temat.

Warto pamiętać, że zachowania narcystyczne są często nieświadomą niekompetencją takich talentów, jak pewność siebie, charyzma czy wizjonerskie myślenie (czyli w rozumieniu mocnych stron Gallupa: połączenie talentów z domeny Influencingu ze strategicznym myśleniem). Te cechy są pozytywne w kontekście biznesowym i ludzkim, jeśli są uświadomione i właściwie zarządzane, oraz równoważone empatią i zdolnością do budowania relacji. Kluczowe jest więc, aby “ciemna strona” tych zachowań została uświadomiona, nie dominowała i nie prowadziła do toksycznej atmosfery pracy oraz ignorancji wobec dobra zespołu, różnorodności i kompetencji społecznych.

Pozbywanie się takich osób i napiętnowanie ich – nie rozwiązuje problemu strategicznie, bo… problem będzie wracał wraz z nowo zatrudnionymi specjalistami i specjalistkami. Osoby narcystyczne zwykle doskonale potrafią się “sprzedać” przy pierwszym spotkaniu lub w procesie rekrutacji, zwykle są bardzo elokwentne i inteligentne oraz atakowane – będą atakować i odwracać “kota ogonem”.  

Kluczem do radzenia sobie z tematem narcystycznych zachowań jest coraz lepsze zrozumienie zjawiska – z czego wynika, jak się przejawia, jak duże to zjawisko w skali całej społeczności oraz oraz jak radzić sobie z jego wpływem na zespół lub siebie i swoje zdrowie psychiczne. Kontakt z manipulacją narcystyczną bardzo destabilizuje poczucie własnej wartości i reakcje emocji. Najlepsza rada to – umieć wyłączyć emocje w kontakcie z taką osobą i robić swoje. Chociaż to bardzo trudne, wiem.

Na poziomie kultury oraz przywództwa – trzeba też jasno zarządzać i komunikować niezgodę na takie zachowania oraz być konsekwentnym w ich niwelowaniu. Liderzy i liderki szczególnie powinni przykładać wszelkich starań osobistych do budowania zdrowych relacji w zespole oraz samokontroli siebie, poprzez feedback od innych i regularną weryfikację, czy ich zachowania są interpretowane przez innych jako zachowania narcystyczne. Przypomnę – najczęściej osoba z zachowaniami narcystycznymi odrzuca taki feedback i często przekierowywuje go na innych, oskarżając inne osoby o takie zachowania w jego/jej kierunku.  

Liderzy i liderki powinni być wzorem pracy nad sobą. Każda osoba z wyżej wymienionymi talentami Gallupa, powinna samokontrolować się z narcystycznymi zachowaniami i upewnić się, czy temat jej dotyczy. To może mieć bardzo pozytywny wpływ na organizację i ludzi, jeśli potencjał tych talentów zostanie odpowiednio i konsekwentnie zarządzony. Bez świadomości i narzędzi do zarządzania takimi zachowaniami, narcyzm może prowadzić do destrukcji relacji i atmosfery w miejscu pracy.

Rozpoznanie tych cech i odpowiednio wspierana kultura organizacyjna oraz rozwój przywództwa mogą uczynić środowisko pracy bardziej efektywnym i harmonijnym.

Rekomendacje literatury, filmów i podcastów na temat narcyzmu w miejscu pracy, by lepiej zrozumieć.

Czy jesteś osobą narcystyczną świadomą, czy może masz “te talenty” i teraz się zastanawiasz “Czy to o mnie??”, a może masz bezpośredni kontakt w miejscu pracy z osobą o zachowaniach wyżej opisanych? Bez względu na powód, dla którego czytasz ten tekst, pokora, przyjmowanie feedbacku (bo może inni mają rację?), włączanie empatyzowania i próba zrozumienia takich zachowań u podstaw to zdecydowanie najlepsza i długotrwała pozytywna strategia działania, bo chroni przede wszystkim Ciebie oraz innych przed destrukcyjnym wpływem tegoż zjawiska w miejscu pracy i relacjach zawodowych.  Praca z tymi zachowaniami da Tobie poczucie kontroli nad poczuciem własnej wartości i stresem wywołanym interakcją z taką osobą lub feedbackiem, że to … Twoja / nie Twoja historia. 

Chcesz wiedzieć więcej? 

Wszystkie poniższe źródła oferują różne perspektywy i poszerzanie wiedzy na temat narcyzmu, Wybierz te, które najlepiej odpowiadają Twoim potrzebom – od naukowych analiz po praktyczne wskazówki.

Literatura

1. „Narcissistic Leaders: Who Succeeds and Who Fails” – Michael Maccoby
   Książka analizuje, jak narcystyczne cechy wpływają na przywództwo. Autor pokazuje, że choć narcyzi mogą osiągnąć sukces, ich brak empatii i trudności w budowaniu relacji mogą prowadzić do problemów w organizacji. Idealna dla liderów i menedżerów HR.
2. „The Narcissism Epidemic: Living in the Age of Entitlement” – Jean M. Twenge, W. Keith Campbell
   Publikacja opisuje, jak narcyzm wpływa na współczesne społeczeństwo, w tym środowisko pracy. Autorzy oferują praktyczne wskazówki, jak radzić sobie z narcystycznymi zachowaniami.
3. „Disarming the Narcissist: Surviving and Thriving with the Self-Absorbed” – Wendy T. Behary. Praktyczny poradnik pokazujący, jak rozumieć i skutecznie radzić sobie z osobami narcystycznymi, zarówno w życiu osobistym, jak i zawodowym.
4. „Why Is It Always About You?: The Seven Deadly Sins of Narcissism” – Sandy Hotchkiss. Książka oferuje dogłębną analizę cech narcyzmu i ich wpływu na relacje. Zawiera praktyczne porady dotyczące identyfikowania i reagowania na narcystyczne zachowania.
5. „Leaders Eat Last” – Simon Sinek
   Choć książka koncentruje się na pozytywnym przywództwie, Sinek w ciekawy sposób kontrastuje przywództwo oparte na empatii z narcystycznym stylem zarządzania.
6. “Zostać czy odejść. Jak obronić siebie w relacji z narcyzem? – Ramani Durvasula. Ten rzetelny podręcznik przetrwania oparty jest na prawdziwym terenie patologicznego narcyzmu i zapewnia realistyczny plan radzenia sobie w życiu z narcystycznymi osobami oraz odzyskiwania swojego prawdziwego ja, znalezienia uzdrowienia i prowadzenia autentycznego i pełnego mocy życia. Niezależnie od tego, czy zostaniesz, czy odejdziesz w relacji z osobą narcystyczną.

Podcasty

1. „The Narcissist in Your Life Podcast” – Dr Linda Martinez-Lewi
   Podcast prowadzony przez psychoterapeutkę specjalizującą się w narcyzmie. Zawiera odcinki dotyczące narcyzmu w pracy, strategii komunikacyjnych i ochrony emocjonalnej.
2. „WorkLife with Adam Grant”
   Podcast badający różne aspekty środowiska pracy. W kilku odcinkach Adam Grant porusza kwestie ego, autorytaryzmu i narcyzmu w zespole.
3. „The Vulnerable Narcissist” – Sam Vaknin
   Sam Vaknin, autor jednego z klasycznych dzieł o narcyzmie, w swoim podcaście szczegółowo omawia psychologię narcyzmu, w tym jego przejawy w miejscu pracy.
4. „The Science of Success” – Matt Bodnar
   Podcast ten porusza tematy związane z psychologią i produktywnością, a jeden z odcinków omawia, jak rozpoznać narcyzów i skutecznie z nimi pracować.
5. “Podcast o mózgu”  Urszuli Dąbrowskiej, naukowczyni zajmującej się neurologią, gdzie tłumaczy zjawiska funkcjonowania człowieka

Social Media

6. Instagram “O narcyzmie” – kanał, gdzie dużo zebranej wiedzy naukowej oraz porad, jak sobie radzić z osobami narcystycznymi. 
7. Youtube, „Dr. Ramani – Narcissism and Relationships”
   Kanał prowadzony przez psycholog kliniczną specjalizującą się w narcyzmie. Zawiera odcinki poświęcone relacjom zawodowym z narcyzami. https://www.youtube.com/@DoctorRamani
8. Youtube „The School of Life – The Psychology of Narcissism”
   Krótki, wizualnie atrakcyjny filmik tłumaczący podstawy narcyzmu i jak go rozpoznać. https://www.youtube.com/watch?v=tiftK5BYaFk

Filmy i dokumenty

9. „The Social Dilemma” (2020, Netflix)
   Dokument, choć skupia się na wpływie mediów społecznościowych, porusza temat narcyzmu, jego kulturowych korzeni i konsekwencji w życiu zawodowym.
10. „Steve Jobs” (2015)
    Biograficzny film ukazujący zarówno genialność, jak i trudny charakter Steve’a Jobsa. Idealny przykład narcystycznego przywództwa w biznesie.
11. „The Wolf of Wall Street” (2013)
    Historia Jordana Belforta jest doskonałym studium narcystycznej osobowości w świecie korporacji – pełna manipulacji, ego i toksycznego wpływu na zespół.
12. „Enron: The Smartest Guys in the Room” (2005)
    Dokument o upadku Enronu pokazuje, jak narcystyczne cechy liderów mogą prowadzić do katastrofy biznesowej.

„Mad Men” (serial, 2007-2015)
Serial fabularny, który w postaci Dona Drapera doskonale ukazuje złożoność narcyzmu i jego wpływ na relacje w zespole oraz sposób zarządzania.